Türkiye’de açılan ilk tekstil sanayi müzesi

Türkiye’de hızla yok olmaya yüz tutmuş sanayi mirasına sahip çıkmak hepimizin göreviyken bu görevi üzerine alan Merinos Tekstil Sanayi Müzesi; sanayi tesislerinin kültür mekânlarına çevrilmesi konusunda da iyi bir örnek. Bursa’nın son dönem tekstil sanayi belleği sayılabilir. Bu Türkiye’de bir ilk niteliği de taşıyor.

Merinos yeni yüzüyle kongre ve kültür merkezine dönüştü. Tarihi Merinos Fabrikası, “Merinos Yünlü Sanayi İşletmesi’nin toplam 314 bin 569 metrekarelik arazisi ve üzerinde bulunan taşınmazların eğitim, halka açık kültür, sanat, spor ve rekreasyon amaçlarında kullanılması için kamu yararı göz önüne alınarak”, Özelleştirme Yüksek Kurulu tarafından Bursa Büyükşehir Belediyesi’ne bedelsiz devredildikten sonra 2007 yılında bir kültür merkezine dönüştürüldü ve arazisine yeni bir kongre merkezi inşa edildi. Bu önemli iki yapının meydana getirdiği Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi’ni içine alan Merinos Parkı, Bursa’nın önemli bir dinlenme alanı haline geldi.

Türkiye tekstil sanayinin hafızası

2011 yılında Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından Merinos Fabrikası’nın müze ortamında yaşatılması kararı, Merinos’un yeniden yaşamla buluşmasının kapısını araladı. Türkiye Cumhuriyeti’nin tartışmasız “Endüstri Mirasları” arasında yer alan Merinos fabrikasının, müze kimliği kazanması için titiz bir çalışma başlatıldı. Bir kısmı Demirtaş depolarında, bir kısmı Merinos tesisleri içinde korunan tüm koleksiyon malzemeleri gözden geçirilerek, makine parkı üretim akışına göre sergi alanı düzenlendi. Merinos Fabrikası’nda yıllarca kumaş üretimini sağlayan makine ekipmanı, yüzlerce fotoğraf ve obje canlandı, Merinos Tekstil Sanayi Müzesi’ni oluşturdu.

Merinos Kongre merkezi içinde yer alan müze bölümünde; Merinos Koyununu yetiştirip yününü elde etmekten, bu yünün işlemlerden geçip kumaş oluncaya kadarki serüveni tekrar canlandırıldı. Avrupa’da birçok sanayi müzesi örnek alınarak yapılan bu düzenlemelerde Merinos’a ait hiçbir parça göz ardı edilmeden fabrikaya ait her mevcut malzeme sergi düzeninde yerini aldı.

Merinos Tekstil Sanayi Müzesi senaryosu hazırlandıktan sonra mevcutta bulunan malzemelere göre bir kurgu ortaya kondu. Merinos’un teknik özelliklerinin yanı sıra, sosyal yönüyle de müzede sergilenmesi amaçlandı. Merinos Fabrikası’nda çalışmış personellerle de görüşülerek belge ve anılar kayıt altına alındı. Türkiye Tarihi Kentler Birliği kurucu üyesi olan Bursa, endüstri mirasının korunması gerekliliğine dikkat çekerek bu konuda da öncü oldu. Başka konulardaki sanayi tesislerinin de müze yapılması konusunda, bu müze çalışması ile önemli bir örnek ortaya koydu.

BÖLÜMLER

A Bölümü (Tops) Yün İşleme:  Bu bölümün giriş kısmında da Merinos Fabrikası’nın tarihçesi anlatılmaktadır. Merinos fabrikasının kapatılıncaya kadarki tarihi gelişmesi ve orijinal eşyalar bulunmaktadır. 1957 yılında yapılmış fabrika ve bahçesinin maketi,  Merinos Fabrikası’nın amblemi olan mozaikten yapılmış Merinos koyunu figürü, Merinos’a ait törenlerde kullanılan çelenk ve Merinos fabrikasına ait telefon santrali bulunmaktadır. Üretimin başladığı bölümün adı Tefrik olarak geçiyor. Burada Merinos koyunu üzerinden alınan yapağı (yünlerin) temizleme işlemlerini yapan makineler bulunmaktadır.

Bu bölümde bulunan makineler şunlardır: Kirli yapağı açmak, yıkama makinesi, yün kurutma makinesi, harman hallaç makinesi ve tarak makinesi. Ayrıca, tarak açma makinesinin ardında fabrikanın açılışında Mustafa Kemal Atatürk’ün girdiği kapının mermer plakası bulunmaktadır. Yine bu bölümde Sümerbank Bursa Merinos ve kardeş kuruluşlar köşesindeki belgeler bulunmaktadır. Yıllarca Merinos Fabrikası’nda ayakkabı boyacılığı yapmış, üzerinde Boyacı Apo 1950 yazılı Sümerbank arması olan boyacı sandığı bulunuyor. Merinos Fabrikası’nda çalışan ilk 10 bayan ve erkek işçilerin fotoğrafları ile bilgilerine de rastlıyoruz.

Gezi güzergâhımız üzerinde Tarak çekme makinesinin hemen önünde fabrikada çalışan işçilerin sicil kayıt defterleri vitrinde gözüküyor. İlk dönem mankenin de orada olduğunu fark edeceksiniz.  Birinci bölümün sonunda Merinos Fabrikası müdürlerinin fotoğrafları ve Atatürk’ün anı defterini imzalarken gösterilen büyük boy yağlıboya panoyu da görebiliriz. Duvarlarda Merinos fotoğraf koleksiyonundan oluşan orijinal fotoğraflara dayalı fotobloklar bizlere bir dönemi anlatıyor. Mankenlerle takviye edilmiş mekânlar müzeyi canlı tutuyor.

B Salonu (İplik): Bu bölümün başlangıcında işçilerin kullandığı döneme ait kart basma makinesi, telefon santrali ve şef masası bulunmaktadır. Devamında ise Lizoz makinesi vardır. Bu makine tops halindeki yünü kimyasallardan ayırmak, temizleme ve ütülemeye yarar. Hemen yanında ilk dönemlerden kalma kantar bulunmaktadır. Renkli topsları ayrıştırmaya yarayan 1938 model melanjör makinesi dikkatimizi çekiyor. Devamında harmaniye finisör makinesi (lizözden çıkan dublajların gramaj ayarını yaparak yeni tops haline getirir.) Hemen yanında 1937 model Finisör makinesi (şeritten fitil elde etmeye yarar) gelmektedir.

B bölümün önemli yerlerinden biride Merinos Fabrikası’na gelen misafirlerin ağırlandığı bölümdür. Burada o dönemden kalma masa, sandalye, yemek grubu ve takımları bulunmaktadır. Hemen yanında Merinos İtfaiyesi’nin jenaratör aracı ile sirenleri vardır.

Merinos sinema salonunda haftanın belirli günlerinde film gösteren makine orada bulunuyor. Devamında Çile makinesi 1938 model (gramaja göre çile yapar), sonra tek büküm (Fitilden iplik üretir), Dublaj ( Tek bükümden gelen ipliği bitirmeye yarar).

C Bölümü (Dokuma): Bu bölüme merdivenlerden çıkarken, duvarlardaki fotoğraflarda Merinos Fabrikası’nın fotoğraf arşivinden ilginç kareler görebilirsiniz. Bölümün girişinde fabrikanın fizik ve kimya laboratuvarını göreceksiniz. Laboratuvarın bütün malzemeleri konmuş, çalışacakmış gibi düzenlenmiştir. Kumaşın kalitesini yükseltmek için kurulmuş bu laboratuvarlarda araştırma ve geliştirmenin Merinos Fabrikası için ne kadar önemli olduğunu görüyoruz. Bölümün devamında numune dokuma tezgahları, diğer dokuma tezgahları, atkı aktarma makinesi, tarak bakım makinesi, tahar makinesi (iş bağlama) konik çözgü makineleri (Dokuma için çözgülük hazırlar).

Bölümün ilginç yerlerinden biride fabrikaya ait mavi levhalardır. Fabrika çalışırken bölümlere asılmış mavi levhalar bir araya getirilerek duvar panosu oluşturulmuştur.

Sergi Salonu

Sergi salonu içindeki Atatürk odası Merinos’un en önemli koleksiyonlarını saklar. Örneğin; Atatürk’ün imzaladığı anı defteri, o dönemde çekilmiş Atatürk fotoğrafları, çalışma masası, piyano, Atatürk’ün yağlıboya tabloları gibi. Odanın önemli eserlerinden birisi de Merinos’un açılışında kullanılan kürsüdür. Atatürk odası karşısındaki sergide Merinos anı defterindeki ünlü ziyaretçilerin yazıları göze çarpar. Atatürk, İsmet İnönü, Celal Bayar ve diğer devlet adamlarının anı defterine yazdığı Merinos Fabrikası ile ilgili görüşlerini anlayabiliyoruz.

Sergi salonunun diğer bir bölümünde Merinos Fabrikası müdürlerine ayrılmış bir oda bulunuyor. Odada, kuruluşundan günümüze kadar müdürlerin kullandığı eşyalar sergilenmektedir. Odanın karşısında dönemin Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın Merinos Fabrikası’nı ziyaretleri sırasında çekilmiş fotoğraflar ve söylediği sözler yer alıyor. Sergi salonunda ise; belirli aralıklarla Bursa konulu sergiler açılmaktadır.

D Bölümü (Boya-Apre): Bu bölümde top boyama kazanı, Santrafuj makinesi (ipliği beslemek için), Çile boyama kazanı, Çile pres makinesi, dokunan kumaşı boyayan makine, Vigora baskı makinesi (beyaz Topslara baskılı boya yapar), kumaş üzerindeki sıvıyı emme makinesi, kumaşı fikse etme makinesi, kumaş yıkama makinesi, kumaşa çeşitli kimyasallar uygulama makinesi, iplik fiksaj kazanı (ipliğin katlanmasının ve bükülmesini sağlar), Çile kurutma makinesi, kuru Termofiksaj makinesi (yüksek sıcaklıktaki kumaşa Fiksaj yapmak), Dink makinesi (elyaf elastikiyetini sağlar), kumaş nemlendirici, kazan Dekatür makinesi (kumaşa buhar vererek fikse ve tuşe işlemi yapar) bulunmaktadır. Konfeksiyon bölümde ise, kumaştan elbise oluncaya kadarki aşamalar gösterilmektedir. Dikiş makinesi ve ütü çeşitleri bulunmaktadır. Buradaki duvarlar Merinos kumaşları kartela örnekleri ile kaplanmıştır.

Çok Amaçlı Kırmızı Salon, 100 Kişilik olup yarım kuyruklu birde piyanoya sahiptir. Kültür-Sanat etkinliklerinin yapılabileceği bir mekân olmuştur. Bu bölümün ilginç yerlerinden biri de, Merinos Fabrikası kumaş satış mağazası canlandırma bölümüdür. Orijinal kumaşlarla desteklenmiş kumaş mağazasında kartela örnekleri de bulunmaktadır. Bu bölümde Merinos kooperatifinin bastığı ve Merinos Fabrikası içinde geçerli olan paralar sergilenmektedir.

Yazı: Ahmet Erdönmez